كاخ هشت بهشت در دورهي زمامداري شاه سليمان صفوي و در سال 1080 هجري در باغ بلبل بنا گرديد. پس از اين نيز در پايتخت- هاي پيشين صفويه، تبريز و قزوين نيز بناهايي به اين نام وجود داشت كه اكنون اثري از آنها باقي نيست. ليكن هشت بهشت اصفهان با دنيايي از تخيلات هم چنان باقي مانده است. كاخ در دو طبقه و بر يك پايهي هشت ضلعي به بلندي 130 سانتيمتر بنا شده است، بلندي كاخ نيز نزديك به 14 متر ميباشد. كاخ را از چهارسوي، چهار ايوان باشكوه فرا گرفته است كه نور لازم و كافي باغ را به فضاي دروني بنا ميرساند، فضاي مركزي بنا داراي مقرنسهاي گچي است كه به نقاشي آراسته شده و از چهارسو به چهار ايوان باز ميشود، آن گونه كه طرح دروني بنا را به شكل چليپا درميآورد كه در چهارطرف، چهار واحد ساختماني طراحي شده و در كل با طبقهي بالا، هشت واحد جدا از هم طراحي شده است. هر يك از واحدها با نقشهي معماري، طرح تزييني و فضاي دروني گوناگون سامان يافته است. معمار، بنا را به هزار تويي تبديل كرده كه در اين فضاي كوچك، به ويژه در طبقهي دوم، غرفههاي بسيار كوچك پديد آورده و براي جاي جاي آن از ديدگاه تزييني و بهرهگيري برنامه داشته است.
كاخ هشت بهشت طرحي هشت پهلو دارد و تلاش شده با توجه به نام كاخ، الگوها و نمادهايي از عدد هشت به اجرا درآورده شود. چنان چه شمار واحدهاي ساختماني هشت تا، حوض مركزي هشت پهلو است، آجرهاي كف پوش هشت پهلويي نيز دارد. اتاق هاي دو واحد ساختماني آن نيز هشت پهلو است. در نماي بيروني، كاخ تزيينات كاشيكاري جالبي در بالاي حوض دارد كه برخي اشاره به داستانهاي پندآموز، برخي در بردارندهي نمادهاي حماسي و ملي است، برخي نيز صحنههاي شكار جانوران و پرندگان و گاه جانوران اسطورهاي چون سيمرغ را به نمايش درآورده است.
عمارت تاريخى «هشت بهشت» نمونه اى از كاخهاى محل سكونت آخرين سلاطين دوره صفويه است كه در دوره شاه سليمان در سال 1080 هجرى بنا شده است. كاشي كاري هايي كه انواع حيوانات پرنده، درنده و خزنده برروي آن نقش بسته، از آثار اين كاخ بشمار ميآيند . از باغ وسيع «هشت بهشت» مقدار زيادى باقى نمانده ولى قصر تاريخى آن هنوز اثر ارزنده و جالبى است كه پس از انقلاب پاركى در اطراف آن ساخته شده است
ين كاخ در خيابان چهارباغ عباسى در مقابل خيابان كنونى شيخ بهائى واقع و اكنون در دست دولت است.
از گزارش هاى گوناگونى كه در توصيف اين كاخ داده اند معلوم گرديد كه علت شهرت آن براى بكار بردن سنگ هاى مرمر عالى در آن و داشتن طاق هاى مقرنس كارى و نقاشى بوده است.
ساختمان كاخ دو طبقه و داراى شاه نشين و غلام گردش هاى زيبا و نقوش گوناگون طلائى و تزيينات جالب و پشت بغل هاى كاشى بى نظير و نقوش و حوش و طيور و آئينه كارى بسيار ممتاز و در واقع از قصور ممتاز دوره صفويه است.
كاخ مزبور كه آنرا باغ بلبل نيز ناميده اند قسمتى از باغ نقش جهان زمان شاه عباس بوده و در زمان شاه عباس (1078-1105) مجزا و شروع به ساختن گرديده است.
اين كاخ تاريخى زير شماره 227 به ثبت رسيده است.
تزئینات
تزئینات عمارت در دوران صفویه به حدی باشکوه و هنرمندانه بوده که سیاحان بسیاری زبان به تحسین آن گشودهاند. متأسفانه امروز از نردههای چوب زرنگار و قابها و جامهای بلور و آلتهای شیشهای رنگارنگ ظریف اثری بر جای نماندهاست چرا که در دورههای بعد از صفویه و بخصوص در عصر قاجاریان تغییرات بسیاری در آن داده شدهاست. این تغییرات به حدی است که برخی از سیاحان آن را از دوران قاجار به حساب آوردهاند.
در اواخر دوران قاجار عمارت هشت بهشت به مالکیت خصوصی اشخاص در آمد و از زیورهای نفیس و گرانبهای دوره صفویه عاری گردید بطوری که امروز از آن همه شکوه و فریبندگی داخل کاخ و آب نماها و جویهای آب روان اثری بر جای نماندهاست. با همه دخل و تصرفات زیبایی صفوی این بنا برجای ماندهاست چنان که آندره گدار باستانشناس و ایرانشناس میگوید:
«… کاخ هشتبهشت با تالاری که از هر سو باز است و با چهار عمارت کلاهفرنگی در چهار گوشهٔ خود هنوز هم ترکیب اصلی و مختصری از لطف و ملاحت روزگاران گذشته را حفظ کردهاست.»
ذکر این نکته مناسبت دارد که تزئینات این کاخ هشتگوشه که نشانه روحیه معماری و تزئینات اواخر دوره صفوی است به همراه ساختمان آن که میان باغ واقع شدهاست بعدها به فراوانی مورد تقلید قرار گرفتهاست.