با نام مراغه بیش از هر وقت از زمان انتخاب آن به پایتختی ایران در عهد هولاکو (656هجری) در نوشته ها و منابع تاریخی برخورد می کنیم.
در نوشته ها و متن های تاریخی چنین آمده که پس از انتخاب مراغه به عنوان پایتخت توسط هولاکو در پی فتح بغداد ، بر اثر تقاضا و تشویق خواجه نصیرالدین طوسی موجبات ایجاد یکی از معتبرترین مراکز علمی جهان یعنی رصد خانه مراغه به دستور هولاکو فراهم می آید و این مرکز علمی در روی یکی از تپه های شمال غربی مراغه مشرف به جلگه منتهی به دریاچه ارومیه احداث می گردد.
نوشته های تاریخی سال آغاز بنای رصدخانه را 657 هجری قمری ذکر کرده اند و به موجب همین منابع نخستین نتیجه بررسی های این مرکز علمی در سال 663 هجری بنام زیج ایلخانی انتشار می باد.
بنابر تحقیقات که انجام گرفته است در محل رصدخانه مراغه به اعتباری برای نخستین بار با یک مجتمع پژوهشی و آموزشی برخورد می کنیم که واحدهای زیر را شامل بوده است:
1- برج مرکزی رصدخانه و واحدهای نجومی وابسته به آن
2- مدرسه برای آموزش محققان جوان در زمینه هایی چون : ریاضیات، فیزیک، نجوم و … .
3- کتابخانه، درباره عظمت این کتابخانه منابع مختلف رقم چهار صد هزار جلد کتاب را در آن یاد میکنند که از بغداد، شامات، و الجزیره آورده شده بودند.
4- سرای استادان و پژوهشگران .
زمان برپایی این مرکزعلمی(رصد خانه مراغه) و طول فعالیت آن موضوعی است که در تمامی متن ها و نوشته های تاریخی به طور یکسان و به روشنی به آن اشاره نشده است. با این حال می توان گفت که دست کم این مرکز تا زمان پادشاهی سلطان محمد خدابنده نیز فعالیت داشته است. امری که در میان تمامی رصدخانه های دنیا ی اسلامی و جهان تا قبل از نیمه دوم قرن شانزدهم میلادی استثناء به شمار می رود.
زیرا طبق مدرک موجود رصدخانه سمرقند بر اساس و طرح و ضوابط رصد خانه مراغه در قرن نهم و سال 824 بنا می گردد، با همه معروفیت و شهرت آن فقط 30 سال فعالیت داشته است.
